Martin Luther King inspireerde miljoenen mensen wereldwijd met zijn rede I Have a Dream. De baptistendominee ging voorop in de geweldloze strijd tegen rassenscheiding en racisme.
Op 4 april 1968 werd hij vermoord. Zijn gedachtegoed wordt jaarlijks gevierd, maar zijn meest kritische standpunten zijn naar de achtergrond verdwenen.
Een terugblik op de dromen, daden en de nalatenschap van Martin Luther King jr. aan de hand van vijf belangrijke momenten uit zijn leven.
01
luister
Beluister de complete toespraak I Have a Dream
Wie Martin Luther King zegt, denkt aan I Have a Dream, de legendarische speech waarmee hij miljoenen mensen het perspectief schetst van vrijheid en gelijkheid voor iedereen.
Op de trappen van het Lincoln-memorial in Washington spreekt Martin Luther King jr. op 28 augustus 1963 de vurige wens uit dat mensen voortaan op hun gedrag en niet op hun huidskleur beoordeeld worden.
Meer dan 250.000 mensen zijn naar de protestmars in Washington gekomen. Hoewel de autoriteiten rekening houden met rellen en gewelddadigheden, is de sfeer op The Mall opgetogen en ontspannen.
Martin Luther King, 34 jaar oud en inmiddels de belangrijkste leider van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging, is de laatste spreker.
Fragment uit I Have a Dream
“Ik heb een droom dat op een dag dit land zal verrijzen en zal leven naar de ware betekenis van haar credo: dat alle mensen gelijk geschapen zijn.“
Volgens King is dit het moment om de belofte van democratie na te komen. Er moet een einde komen aan het systeem van rassenscheiding en discriminatie, dat in de zuidelijke staten van Amerika nog in stand wordt gehouden via de zogenoemde Jim Crow-wetten. Daarin is vastgelegd dat zwarte en witte burgers zoveel mogelijk gescheiden van elkaar moeten leven.
Bijna 100 jaar eerder was in de Amerikaanse grondwet vastgelegd dat slavernij en discriminatie verboden waren en dat iedereen recht had op gelijke behandeling.
King roept op tot een waardige strijd om die gelijke rechten voor zwarte burgers op te eisen, zonder geweld en zonder haat of bitterheid richting de ‘witte broeders’. “Hun vrijheid is onlosmakelijk verbonden met onze vrijheid. We kunnen het niet alleen.”
President Johnson overhandigt Martin Luther King een van de pennen waarmee hij de Civil Rights Act ondertekende
Het succes van de mars naar Washington en de toespraak van King blijven niet onopgemerkt. In 1964 drukt president Lyndon B. Johnson de Civil Rights Act, die door zijn voorganger John F. Kennedy een jaar eerder is ingediend, door het Congres.
Met de nieuwe wet komt er officieel een einde aan rassenscheiding op onder meer scholen, de werkvloer en bij openbare voorzieningen. Maar het heft de discriminatie van Afro-Amerikanen en hun achtergestelde economische positie niet op. King weet dat er nog een lange weg te gaan is.
"Kings visie wordt beperkt tot de Dream-speech, terwijl hij veel meer was"
02
Acht jaar voor zijn beroemde speech krijgt King voor het eerst landelijke bekendheid door zijn rol in de succesvolle busboycot in Montgomery, na het Rosa Parks-incident.
Martin Luther King jr. groeit op in Atlanta en wordt na zijn studie theologie in Boston net als zijn vader en grootvader baptistenpredikant. In december 1955, kort na zijn aanstelling als dominee in Montgomery in de zuidelijke staat Alabama, krijgt hij de leiding over een busboycot door zwarte burgers in de stad.
De boycot is het antwoord op een incident waarbij een zwarte vrouw, Rosa Parks, wordt gearresteerd omdat ze haar zitplaats in de bus weigert af te staan aan een witte passagier, zoals de wet voorschrijft. Onder leiding van King roepen de burgerrechtenactivisten de zwarte bevolking op om niet meer met de bus te reizen.
“Als wij ongelijk hebben, is gerechtigheid een leugen.”
Ondanks intimidaties, bedreigingen en aanslagen houdt de zwarte gemeenschap de boycot ruim een jaar vol. En dat blijkt effectief: het openbaar vervoer verliest zoveel passagiers dat de busfirma failliet dreigt te gaan.
Het Hooggerechtshof in Washington oordeelt uiteindelijk dat de raciale scheiding in bussen ongrondwettelijk is. Zwarte mensen in Montgomery mogen voortaan overal in de bus zitten.
King houdt een krachtige rede en benadrukt dat de burgerrechtenbeweging een nieuw en machtig wapen in handen heeft: ‘het sociale wapen van het geweldloze verzet’.
De busboycot is een mijlpaal in de strijd voor gelijke rechten voor zwarte burgers. Een strijd die al veel langer gaande is, maar een nationale uitstraling krijgt met de charismatische Martin Luther King als een van de meest prominente leiders.
King en zijn medestanders vieren hun succes na afloop van de busboycot
King verhuist met zijn vrouw en dochter naar Atlanta en wordt in 1957 voorzitter van de nieuw opgerichte Southern Christian Leadership Conference (SCLC). De organisatie wil met geweldloze acties het stelsel van rassenscheiding ongedaan maken en een einde maken aan de sociale achterstelling van zwarte Amerikanen.
Door zijn methode van geweldloos verzet werd King hét gezicht van de burgerrechtenbeweging.
03
In 1965 bereikt Martin Luther King opnieuw een succes met het gelijk stemrecht voor zwarte burgers. Maar zijn geweldloze verzet roept ook weerstand op.
Tien jaar na de busboycot is Martin Luther King opnieuw in Montgomery, dit keer als leider van een vreedzame protestmars vanuit Selma. Met de driedaagse tocht demonstreren ze voor gelijk stemrecht voor zwarte burgers.
Twee weken voor de mars was een vreedzaam protest in Selma met bruut geweld uiteengeslagen door een grote politiemacht. Deze ‘Bloody Sunday’ had nationaal tot veel verontwaardiging geleid.
We’re on the move now; fragment uit de toespraak van King in Montgomery (1965)
“Ons doel mag nooit zijn om de witte man te verslaan of te vernederen, maar om zijn vriendschap en begrip te verkrijgen.”
King roept zijn achterban opnieuw op trouw te blijven aan het geweldloze verzet en de burgerlijke ongehoorzaamheid, zoals boycots, sit-ins en demonstraties.
Zijn inspiratiebron is de Indiase leider Mahatma Gandhi. “Jezus gaf ons de filosofie, Gandhi gaf ons de methode”, zegt hij herhaaldelijk. Ondanks het geweld en de intimidaties waarmee de zwarte actievoerders te maken krijgen, houdt hij hen voor: “Fysieke kracht moet je tegemoet treden met de kracht van de ziel.”
Met de mars van Selma naar Montgomery boeken King en zijn medestanders na de Civil Rights Act van 1964 opnieuw een succes. In 1965 wordt met steun van president Johnson een nieuwe wet aangenomen, de Voting Rights Act. Die geeft zwarte burgers stemrecht zonder dat ze aan speciale eisen moeten voldoen.
Martin Luther King is in 1964 de jongste winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede
De invloed van King is in de eerste helft van de jaren 60 het grootst. Zijn boodschap, die hij met hartstocht overbrengt, vindt weerklank bij een breed publiek, onder wie ook witte burgers.
Maar King ontmoet ook veel weerstand, zowel onder witte als zwarte Amerikanen. De oudere generatie zwarte leiders keurt Kings protestacties af en wil racisme via rechtszaken bestrijden.
De militante zwarte leider Malcolm X, die voorstander is van een veel hardere strijd, wantrouwt de ‘witte waardering’ voor King. Het pleidooi van zijn Black Power-beweging voor zelfverdediging slaat aan onder een grote groep zwarte jongeren, die de geweldloze acties van King te passief vinden.
Martin Luther King (midden) en Malcolm X (rechts)
King uit zijn diepe teleurstelling over witte geestelijken die hem niet willen steunen, omdat ze vinden dat hij zich aan de wet moet houden en geduld moet hebben. Volgens King is burgerlijke ongehoorzaamheid in de strijd voor gelijke rechten een ‘morele verplichting’.
Het meest stoort King zich aan gematigde witte burgers die er het zwijgen toe doen, “omdat ze meer belang hechten aan orde dan aan rechtvaardigheid”. Hun afzijdigheid vindt hij een groter probleem dan de gewelddadige acties van de Ku Klux Klan.
"King was teleurgesteld dat er niet snel genoeg verandering kwam"
04
luister
Fragment uit de toespraak Beyond Vietnam, New York, 4 april 1967
Martin Luther King spreekt zich in 1967 onomwonden uit tegen de Vietnamoorlog. Met zijn kritiek op het beleid van president Johnson komt zijn reputatie onder druk te staan.
Op 4 april 1967, precies een jaar voor zijn dood, houdt Martin Luther King in de Riverside Church in New York zijn meest controversiële toespraak: Beyond Vietnam.
In niet mis te verstane, weloverwogen woorden spreekt hij zich uit tegen de oorlog die de VS voert tegen de communisten in Vietnam.
“En ik wist dat ik nooit meer zou kunnen protesteren tegen het geweld dat de onderdrukten gebruiken in de getto's, zonder eerst duidelijke taal te hebben gesproken tot de grootste verspreider van geweld ter wereld: mijn eigen regering.”
King weet dat hij met deze speech zijn reputatie als vooraanstaand leider van de burgerrechtenbeweging op het spel zet. In het voorjaar van 1967 komt de binnenlandse kritiek op de Vietnamoorlog nog maar net op gang. Zijn openlijke kritiek op het buitenlandse beleid van president Johnson roept op dat moment een golf van verontwaardiging op.
Militarisme, racisme en armoede vormen volgens King de grootste bedreigingen voor de samenleving
Hij wordt neergesabeld door de pers, die hem neerzet als een ‘verrader’. Hij bemoeit zich als burgerrechtenactivist met politieke zaken waar hij geen verstand van heeft, is het verwijt. Ook zijn eigen achterban in de Southern Christian Leadership Conference (SLCL) deelt zijn standpunten niet. Ze vrezen dat hij afbreuk doet aan de doelen van de burgerrechtenbeweging door president Johnson zo openlijk tegen de haren in te strijken.
Maar zijn geweten laat hem geen andere keus, zo zegt King stellig. Voor hem staat de oorlog niet los van de binnenlandse problemen rond racisme en armoede.
Fragment uit een toespraak in 1967, waarin King zich uitspreekt tegen de Vietnamoorlog
In de getto’s in de noordelijke steden ziet King hoe de woede en frustratie onder de zwarte bevolking leidt tot gewelddadige rellen. King vindt dat hij zijn boodschap van het geweldloze verzet tegenover de militante activisten niet langer kan verdedigen, als hij zijn mond houdt over de Amerikaanse agressie in het buitenland.
Daarnaast komt een onevenredig groot aantal Afro-Amerikaanse mannen om in de oorlog in Vietnam. “Arme, zwarte mannen die vechten en sterven voor de democratie in Zuidoost-Azië, terwijl hen thuis nog steeds de basisvrijheden worden ontzegd”, zegt King.
Ook vindt hij dat de enorme bedragen die besteed worden aan de oorlog, ten koste gaan van de verbetering van de economische situatie van de arme bevolking in Amerika.
In Beyond Vietnam doet hij niet alleen een dringende oproep een einde te maken aan de Vietnamoorlog, maar richt hij zijn kritiek ook op de Amerikaanse samenleving als geheel.
Hij vindt dat Amerika zich fundamenteel moet bezinnen op ‘de drie kwaden in de samenleving’: militarisme, racisme en armoede. Een land dat geen moreel leiderschap kan uitoefenen op het gebied van vrijheid, gerechtigheid en democratie, kan volgens hem niet de rol van politieman van de wereld spelen.
"King had best een radicale visie, maar men maakt er een knuffelbaar mannetje van"
05
Martin Luther King wordt in 1968 vermoord. In de jaren na zijn dood krijgt hij een heldenstatus, maar een deel van zijn erfenis verdwijnt uit de herinnering.
Op 4 april 1968 wordt Martin Luther King, 39 jaar oud, doodgeschoten als hij in Memphis op het balkon van zijn hotelkamer staat. De avond voor zijn dood heeft hij een menigte stakende vuilnismannen toegesproken, die hij steunt in hun actie voor betere arbeidsomstandigheden.
In een emotionele toespraak zinspeelt hij erop dat hij misschien niet lang meer zal leven.
Het slot van de laatste toespraak van Martin Luther King, een dag voordat hij wordt vermoord.
King heeft in het laatste jaar van zijn leven gezien dat de burgerrechtenbeweging verder versplinterd raakt. Onder leiding van de militante Black Power-beweging komt het in de zomer van 1967 geregeld tot rellen in de getto’s van onder meer Newark, New Jersey en Detroit.
Kings aanhang en populariteit is verder afgebrokkeld. Hij voelt zich steeds vaker eenzaam en depressief en twijfelt aan zijn leidersrol, al spreekt hij daar alleen over in kleine kring.
Op steun van president Johnson hoeft hij na zijn kritiek op de Vietnamoorlog niet meer te rekenen. Hij weet dat de FBI hem nauw in het vizier heeft, omdat ze hem verdenken van communistische sympathieën.
“Een land dat jaar in jaar uit meer geld blijft uitgeven aan militaire verdediging dan aan programma's voor sociale verbetering, nadert de geestelijke dood."
King zegt zelf dat hij alleen gedreven wordt door zijn diepe christelijke moraal. Ondanks alle weerstand gaat hij verder vanuit het idee ‘dat leiders niet de opinie moeten volgen, maar moeten maken’.
Hij is ervan overtuigd dat de problemen van de Afro-Amerikanen niet alleen worden veroorzaakt door racisme. Om grotere geweldsexplosies in de getto’s te voorkomen, zijn volgens King ingrijpende maatregelen nodig op het gebied van wonen, werk en armoedebestrijding.
Op 4 december 1967 kondigt hij de Arme Mensen Mars aan, die in het voorjaar van 1968 honderdduizenden betogers, van alle kleuren en etniciteiten, op de been moet brengen in Washington. Die mars moet Amerika met de neus op de feiten drukken dat er voor een rechtvaardige samenleving een garantie op werk en inkomen nodig is voor de armen.
King weet dat deze strijd moeilijker wordt dan de strijd voor burgerrechten, omdat het een groot financieel offer vraagt van de Amerikanen.
Voor Barack Obama, de eerste zwarte president van de VS, is King altijd een inspiratiebron geweest
Hij zal de Arme Mensen Mars nooit meemaken. De moord op King in Memphis brengt een schok teweeg in de VS. In meer dan honderd steden breken rellen uit, waarbij ruim dertig doden vallen. Zijn begrafenis wordt door miljoenen Amerikanen via de televisie gevolgd.
James Earl Ray, een Amerikaanse crimineel met racistische ideeën wordt opgepakt en veroordeeld voor de moord. Voor de geruchten dat hij deel uitmaakt van een samenzwering wordt nooit bewijs gevonden.
De droom van King leeft voort in een beweging als Black Lives Matter, die is ontstaan als reactie op politiegeweld tegen Afro-Amerikanen
De waardering voor King neemt na zijn dood weer toe. De zwarte leider die aan het eind van zijn leven door velen wordt verguisd vanwege zijn ‘radicale’ ideeën, wordt na zijn dood een heldenstatus toegedicht.
Kleindochter Yolanda Renee King (9) speecht tijdens March For Our Lives tegen vuurwapengeweld, Washington DC maart 2018
Sinds 1986 wordt zijn gedachtegoed in Amerika gevierd op Martin Luther King Day, de derde maandag van januari. Centraal daarin staat de droom van King over een rechtvaardige wereld waarin iedereen gelijk is.
De latere King, die voorstander is van een fundamentele hervorming van de Amerikaanse samenleving en een herverdeling van de welvaart, is in de herinnering op de achtergrond geraakt.
Van Kings dood tot nu: hoe staat het ervoor met Kings droom?
Bronnen
AP
ANP Foto
Getty Images
Polygoon
Redactie
Mirjam van Elburg
Olaf Hartjens
Techniek
Robbert Lokhorst
Met dank aan
Akwasi en Hayzee van Zwart Licht
Mitchell Esajas, The Black Archives
Aad Kik, voormalig dominee, auteur en humanitair werker
Dr. Anne Martinez, assistent professor American Studies aan de Rijksuniversiteit Groningen
Jennifer Tosch, Black Heritage Tours
Wat gebeurde er precies in die fatale nacht? Waarom kwam de reddingsoperatie zo moeizaam op gang? Scroll door de uren voor en na de zwaarste natuurramp in de na-oorlogse geschiedenis, met onder meer unieke kleurenbeelden.
Lagos in Nigeria is de grootste stad van Afrika. Hoe is het om te (over)leven in de chaos van deze Afrikaanse megastad? In deze online productie portretteert correspondent Elles van Gelder vier inwoners van Lagos. Beleef Lagos, de stad die uit haar voegen barst, door hun ogen.
Op 1 juli wordt jaarlijks stilgestaan bij het Nederlandse slavernijverleden, dat diepe sporen heeft achtergelaten in de samenleving. Bekijk deze online special over de rol die slavenhandel en slavernij speelden in de driehoekshandel waarmee Nederland rijkdom vergaarde in de Gouden Eeuw.